Dynastia Sewerów (193-235)
Septymiusz Sewer (193-211) pokonał pozostałych pretendentów do tronu i poprzez fikcyjną adopcję (jako syn "boskiego" Marka Aureliusza) usiłował zalegitymizować swe panowanie. Po zwycięskiej wojnie partyjskiej (197-199) przebywał on głównie w prowincjach wschodnich. W swej polityce wewnętrznej faworyzował Syrię, wspomagał Palmyrę i popierał rozwój Afryki, czego wynikiem było rosnące znaczenie Kartaginy. Działo się to kosztem uprzywilejowanej dotychczas pozycji Rzymu i Italii. Wokół obozów wojsk granicznych osiedlać zaczęły się w tym czasie rodziny żołnierzy, co sprzyjało postępującej romanizacji peryferiów cesarstwa i rozwojowi miast. Cesarz ten odsunął od władzy senat i zlikwidował praktykę dzierżawy podatków.

Wojnę w Brytanii (208-211) Septymiusz Sewer prowadził przebywając w towarzystwie żony Julii Domny ("matki obozów") oraz synów - Karakalli (od 198 r. pierwszy współcesarz) i Gety (od 209 r. drugi współcesarz). Podczas tej wyprawy umarł w Eubracum (dzisiejszy York).

Karakalla (211-217) w 212 r. nakazał zamordować współrządzącego brata Getę i większość jego zwolenników. Najprawdopodobniej, aby objąć wprowadzonym przez siebie podatkiem spadkowym jak największą liczbę ludności, nadaał on w 212 r. na mocy specjalnej ustawy zwanej Constitutio Antoniniana obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa, co doprowadziło do ostatecznej unifikacji imperium. Podczas jego rządów toczone były walki nad Renem z Alamanami i nad Eufratem z Partami. Podczas wyprawy przeciw tym ostatnim cesarz padł ofiarą spisku i został zamordowany. Po krótkich rządach przywódcy spisku Makryna wojsko obwołało cesarzem kuzyna Karakalli, kapłana syryjskiego boga słońca Heliogabala (218-222), który pozostawał pod przemożnym wpływem swej babki Julii Maesy. Wprowadził on w Rzymie syryjski kult Baala. Został zamordowany wraz ze swą matką Saemias przez pretorianów. Na tron został wyniesiony przez wojsko Sewerus Aleksander (222-235), cioteczny brat Heliogabala. Także na niego znaczny wpływ wywiera matka, regentka Julia Mammaea. Cesarz odparł najazd Persów w 231 r. i Markomanów w 232 r. W czasie walk z Alamanami nad Renem zbuntowani żołnierze pod wodzą Maksymina pod Moguncją zabili cesarza i jego matkę.
Zagrożenie z zewnątrz

"Kryzys starego świata", jaki dotknął Cesarstwo Rzymskie w III w. n.e., był wynikiem naporu okolicznych ludów koczowniczych (Germanowie, Sarmaci, Persowie, Berberowie, Maurowie). Brak pierścienia państw zależnych stał się przyczyną utraty przez Rzym prowincji i pojawienia się tendencji odśrodkowych. Najniebezpieczniejszym i najsilniejszym przeciwnikiem w tym okresie było nowoperskie państwo Sassanidów.

Założyciel dynastii Sassanidów, Ardaszir I (227-241) uważał się za następcę Achemenidów. Propagował on nauki Zaratustry, które stały się podstawą perskiej religii państwowej. Jednocześnie jednak w tym okresie rozpowszechniła się synkretyczna, gnostyczna doktryna Maniego (217-277) - manicheizm. Trzeci i czwart wiek upłynął w Persji pod znakiem walki z Rzymem w Mezopotamii, Syrii i Armenii (podzielonej w 384 r.). Od końca IV w. toczyły się także wojny z Heftalitami (Białymi Hunami). Cały czas utrzymywało się napięcie między dążącą do centralizacji władzą królewską i związaną z nią biurokracją, a feudalną arystokracją, która nie godziła się na aktywną politykę zagraniczną. Za rządów Kawada I (488-531) doprowadziło to do pojawienia się społeczno-religijnego ruchu reformatorskiego Mazdaka, skierowanego przeciw możnym, głoszącego wspólnotę dóbr i żon. Jego zwolennicy ponieśli jednak klęskę. Reformę państwa perskiego przeprowadził odgórnie kolejny władca, Chosroes I (531-79). Polegała ona na reorganizacji systemu podatkowego na wzór rzymski, co przyczyniło się do powstania arystokracji urzędniczej i przeprowadzeniu nowego pomiaru kraju.

W późniejszym okresie (VI-VII w.) Persja zwróciła się przeciw Bizancjum i pokonała Heftalitów. Chosroes II Parwiz rozszerzył panowanie perskie aż po Egipt, a w 614 r. wywiózł relikwie Krzyża Świętego z Jerozolimy. W 628 r. doszło jednak do zawarcia pokoju z cesarzem bizantyjskim Herakliuszem, na mocy którego nastąpił zwrot dobytych ziem i relikwii Krzyża. Wyczerpane wojnami z zachodnim sąsiadem państwo perskie zostało w 637 r. podbite przez Arabów.

Cesarze wojskowi (235-305)
Listę cesarzy wojskowych otwiera Maksymin Trak (235-38). Byli to na ogół zdolni dowódcy pochodzący z prowincji, którzy obejmowali tron dzięki wojsku, wyrastającemu na decydujący czynnik w państwie i (niemal wszyscy) po krótkich rządach ginęli w wyniku spisków. Maksymin pokonał Alamanów, ale za jego rządów Persowie wkroczyli do Mezopotamii (237). Szacha perskiego Szapura I (241-72), który najechał Mezopotamię pokonał z pomocą oddziałów gockich i zmusził do wycofania się z tego kraju cesarz Gordian III (238-44) w bitwie pod Resaina (242). Po zgładzeniu Gordiana wojsko obwołało cesarzem, pochodzącego z Arabii, Filipa Araba (244-49), za panowania którego Rzym obchodził tysiąclecie swego założenia. Pochodzący z Ilirii Decjusz (249-51) dążył do odnowienia religii i tradycji rzymskiej, z czym związane były pierwsze masowe prześladowania chrześcijan. Za jego panowania z Etiopii rozprzestrzeniła się po świecie starozytnym zaraza. Cesarz ten zginął on na polu bitwy, pod Abrittus, z rąk Gotów. Pokój z Gotami zawarł jego następca Treboniusz Gall (251-53). Kolejny cesarz, Walerian (253-60) podjął obronę wschodnich granic Cesarstwa i ustanowił swego syna Galiena współcesarzem na Zachodzie. Granice imperium były w tym okresie niemal nieustannie zagrożone. Atakowali je Goci, Kwadowie i Sarmaci (254) oraz Persowie (256). Frankowie i Alamanowie przekroczyli limes między Górną Germanią a Recją, zaś plemiona mauretańskie zagrażały granicom w północnej Afryce. Walerian dostał się w 260 r. pod Edessą do niewoli Szapura I, w której spędził resztę życia. Cesarz Galien (260-68) przeprowadził reformę wojskową, utworzył rezerwową armię konną, która mogła być szybko użyta na zagrożonym odcinku granicy. Przyniosło to efekty, bowiem Klaudiusz II (268-70) pokonał w 268 r. Alamanów, a rok pózniej pod Naissus - Gotów. Alamanów pokonał pod Pawią w 271 r. także Aurelian (270-75). Cesarz ten podporządkował sobie również cesarzową Zenobię, zarządzającą z Palmyry całym rzymskim Wschodem (272) i w 274 r. zlikwidował secesję Galii, trwającą od 260 r. ("30 tyranów"). Przywrócił on tym samym na pewien czas jedność imperium. W 274 r. Aurelian przyjął tytuł "pan i bóg" (dominus et deus) i zaczął propagować kult solarny Zwycięskiego Słońca (Sol Invictus), rodem z syryjskiej Emessy, który w połączeniu z kultem cesarza tworzyć miał religię państwową. Po Tacycie (275-76) władzę sprawował w latach 276-82 Probus, który umocnił granicę na Renie i Dunaju. Zwycięską wojnę z Persami prowadził cesarz Karus (283-84), został on jednak, podobnie jak jego poprzednicy, zamordowany wraz ze swymi synami. (Karinusem i Numerianem).

Początki dominatu
Gruntowną reformę państwa przeprowadził w 293 r. Dioklecjan (284-305), dążąc do odciążenia administracji przez jej decentralizację. Dioklecjan i wyniesiony do godności współcesarza Maksymian (286) mianowali Galeriusza i Konstancjusza Chlorusa swymi następcami (Caesares). Tym samym powstał system tetrarchii. Dioklecjan otrzymał Wschód ze stolicą w Nikomedii, Maksymian Italię i Afrykę (stolica w Mediolanie), Konstancjusz Hiszpanię, Galię i Brytanię (stolica w Trewirze i Yorku), a Galeriusz Ilirię, Macedonię i Grecję (Sirmium). Po 20 latach cesarze (Augusti) mieli przekazać władzę swym następcom (Caesares), którzy z kolei ustanowiliby swoich współrządców (Apparitores). W 305 r., zgodnie z tą zasadą, nastąpiła abdykacja Dioklecjana i Maksymiana.
W 297 r. nastąpił podział imperium na 12 okręgów administracyjnych (diecezje) pod zarządem wikariuszy i na 101 prowincji. Państwo przekształciło się w monarchię absolutną. Ustrój ten nazywany jest dominatem. Cesarz-bóg występował w stroju królewskim i w koronie. Obywatele stali się jego poddanymi (subiecti), którymi mógł on dysponować. Chłopi zostali przywiązani do ziemi (kolonat), a dla zaopatrzenia wojska powstały przymusowe korporacje rzemieślnicze. W 301 r. zostały też wprowadzone urzędowe ceny maksymalne w celu powstrzymania inflacji. Powstania wewnątrz imperium zostały stłumione, granice zabezpieczone, a władanie Rzymu na Wschodzie - rozszerzone.

Konstantyn Wielki. Ugruntowanie dominatu
Po zakończeniu I tetrarchii nowi cesarze, Galeriusz i Konstancjusz, mianowali kolejnych cezarów: Sewerusa i Maksiminusa Daję. System tetrarchii upadł jednak z powodu niezależnej polityki dynastycznej prowadzonej przez poszczególnych władców (Konstantyna, syn Konstancjusza w Yorku, Maksencjusza, syn Maksimynusa w Rzymie). W 308 r. doszło do spotkania cesarzy w Carnuntum, Licyniusz został wówczas mianowany cesarzem Zachodu, natomiast Dioklecjan odmówił przyjęcia godności cesarskiej. W 312 r. Maksencjusz poniósł klęskę przy Moście Mulwijskim. Tym samym zwycięski Konstantyn stał się władcą Zachodu. Jego rywal Licyniusz w 313 r. pokonał natomiast Maksyminusa Daję w bitwie pod Adrianopolem.

Zwycięstwa Konstantyna Wielkiego (324-337) nad Licyniuszem pod Adrianopolem (324) i Chrysopolis, sprawiły że staje się on jedynym władcą imperium (Totius orbis imperator). 11 V 330 r. Bizancjum, po przemianowaniu na Konstantynopol, stało się chrześcijańską stolicą cesarstwa (Drugi Rzym) w świadomej opozycji do pogańskiego Rzymu. Ugruntowany został dominat, a reformy Dioklecjana kontynuowane i rozszerzone. Sztywny ceremoniał dworski (złote szaty, diadem, padanie na twarz) podkreślać miał podobieństwo cesarza do boga. Cesarzowi podlegała teraz armia z dowódcami (magistri militum) na czele, prefektowie czterech części imperium, rada cesarska (sacrum consistorium) oraz prefekci (prefectus urbi) Rzymu i Konstantynopola.

Armia została powiększona do 75 legionów (900 000 ludzi) i składała się z wojsk polowych (comitatenses), granicznych (limitanei) i gwardii cesarskiej (candidati). Ochronę granic imperium uzupełniali również "sprzymierzeńcy" (foederati). Nastąpił podział kraju na 4 prefektury - Wschód (Konstantynopol), Illyricum (Sirmium), Italia (Mediolan) i Gallia (Trewir), 14 diecezji i 117 prowincji. Ostatecznego kształtu nabrała rada cesarska, składająca się z następujących ministrów (comites): "zwierzchnika urzędu", czyli kanclerza (magister officiorum), "zwierzchnika świętego pałacu" (questor sacri palatii), "naczelnika świętej sypialni" (praepositus sacri cubiculi), ministra finansów (comes sacrarum largitionum) i ministra skarbu (comes rerum privatarum). Radzie podlegała kancelaria i urzędnicy dworscy. Cesarza chroniło dwóch dowódców straży pałacowej (konnej i pieszej). Senaty Rzymu i Konstantynopola przekształcone zostały w rady miejskie. Został wprowadzony podatek pogłówny i gruntowy oraz przymus dziedziczenia zawodu. Decydujące znaczenie dla przemian ustrojowych miało rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej, a tym samym odejście od tysiącletniej tradycji rzymskiej.

W 337 r. umarł Konstantyn przyjąwszy na łożu śmierci chrześcijaństwa. Z konfliktów pomiędzy jego synami o następstwo tronu zwycięsko wyszedł, po śmierci brata, Konstancjusz II i to on został jedynym władcą imperium.
 

Następcy Konstantyna. Upadek cesarstwa zachodniego.
Sprzyjający arianizmowi Konstancjusz II. (337-61) starał się narzucić tę doktrynę całemu Kościołowi, wywołując tym wrogość do swojej osoby wśród niektórych hierarchów opowiadających się za ustaleniami Soboru Nicejskiego z 325 r.

W walce z Persami zginął następca Konstancjusza, ostatni potomek Konstantyna Wielkiego, Julian (361-63), w związku z próbą restytuowania kultów pogańskich zwany Apostatą. Odniósł on wcześniej sukces w wojnie z Alamanami, pokonując ich w 357 r. pod Argentorate (Strasburg), co umożłiwiło przywrócenie granicy na Renie. Natomiast na Wschodzie wojnę z Persami po śmierci Juliana zakończył Jowian (363-64), zawierając upokarzający pokój, na mocy którego Rzym utracił Armenię.

Obwołany cesarzem przez dwór, Walentynian I (364-75), uczynił swego brata Walensa Augustem i współrządcą na Wschodzie, gdzie toczyła się wojna z Gotami. Walentynian pokonał Alamanów dzięki czemu jeszcze raz została odnowiona granica na Renie. Odbudował także Wał Hadriana w Brytanii. Ok. 375 r. zostało zniszczone przez Hunów państwo Ostrogotów położone na południowych terenach dzisiejszej Ukrainy i umarł jego władca Ermaneryk. Rozpoczęło to okres "wędrówki ludów", która okazała się dla Rzymu katastrofą. Po śmierci Walentyniana I rządy sprawował w latach 375-78 Walens, a potem Gracjan (do 383 r.). W 376 r. powstali zbrojnie, osiedleni na podstawie umowy na ziemiach rzymskich, Wizygoci i pokonali armię pod wodzą Walensa, który w 378 r. poległ w bitwie pod Adrianopolem (Hadrianopolis). W 379 r. współcesarzem na Wschodzie został sprzyjający doktrynie nicejskiej Teodozjusz I. W 380 r. I sobór konstantynopolitański potępił arianizm, a religią oficjalną stała się nauka jednego z Ojców Kościoła, Atanazego (katolicyzm). Na terenach Panonii osiedlili się Ostrogoci, a w Macedonii - Wizygoci, z którymi został podpisany traktat pokojowy. Na Wschodzie został zawarty przez Teodozjusza w 384 r. układ pokojowy z Szarpurem III (384-88), przewidujący podział Armenii. W walce przeciw uzurpatorowi Magnusowi Maksimusowi zginął syn Walentyniana I, Gracjan (383). Po przejściowym uznaniu przez Teodozjusza, Maksimus uciekł do Walentyniana II, brata Gracjana. W 388 r. Teodozjusz odniósł ostatecznie zwycięstwo nad Maksimusem. W 391 r. chrześcijaństwo zostało uznane religią państwową, co wiązało się z wprowadzeniem zakazu wszelkich kultów pogańskich. Powróciły one jeszcze na krótko, gdy w 392 r. Walentyniana II zamordował frankijski dowódca Teodozjusza, Arbogast, który wyniósł na tron cesarski retora Eugeniusza (392-94). Nowy uzurpator poniósł jednak klęskę i zginął w 394 r. W bitwie pod Frigidus koło Akwilei. Tym samym Teodozjusz Wielki został władcą całego imperium (394-95). Po jego śmierci państwo podzielili między siebie jego synowie. Arkadiusz otrzymał Wschód, a Honoriusz - Zachód. Oznaczało to faktyczny koniec jedności imperium rzymskiego. Powstało Cesarstwo Wschodniorzymskie ze stolicą w Bizancjum oraz Cesarstwo Zachodniorzymskie ze stolicą w Rawennie (od 404 r.), które jeszcze przez osiem dziesięcioleci pod rządami słabych cesarzy broniło się przed zagrożeniem ze strony Germanów i Hunów. Kres jego istnieniu położyło ostatecznie w 476 r. usunięcie marionetkowego cesarza Romulusa Augustulusa przez germańskiego przywódcę zbuntowanych wojsk najemnych, Odoakra. Ziemie Cesarstwa zachodniego zostały zalane przez plemiona germańskie, które stworzyły w Europie nowy porządek polityczny. Idea uniwersalnego Cesarstwa Rzymskiego była jednak wciąż niezwykle żywa w średniowieczu.

PAŃSTWO WANDALÓW w AFRYCE (429-534)
Po zdobyciu Hippony (podczas oblężenia miasta umarł św. Augustyn, jeden z Ojców Kościoła, 430) Wandalowie osiedlili się na obszarze dzisiejszego Tunisu i zostali uznani przez Rzym za sprzymierzeńców (foederati, 435). Po zajęciu przez Wandalów Kartaginy (439) Rzymianie uznali cały zdobyty przez nich kraj za suwerenny (442). W ten sposób powstało pierwsze państwo germańskie na obszarze zachodniego cesarstwa rzymskiego. Flota Wandalów opanowała zachodnią część Morza Śródziemnego. Stała się przez to instrumentem do wywierania nacisków na Rzym, który uzależniony był od dostaw zboża z Afryki Północnej. Podbój prowincji rzymskich w Afryce został ostatecznie uznany przez cesarza Zenona (474).

Na terytorium państwa Wandalów rzymscy właściciele ziemscy zostali wypędzeni ze swych gospodarstw. Wandalski król Genzeryk uregulował kwestię następstwa tronu, wprowadzając na miejsce germańskiego prawa dziedziczenia seniorat. Od tej pory opróżniony tron obejmować miał najstarszy przedstawiciel dynastii.

Wandalowie pod wodzą Genzeryka zdobyli w 455 r. Rzym. Zdobywcy bezlitośnie złupili Wieczne Miasto i uprowadzili wielką liczbę jeńców. Od tego czasu nazwa "wandal" stała się określeniem człowieka rozmyślnie niszczącego dobra kultury, barbarzyńcy.

Po śmierci Genzeryka królestwo osłabiły walki między kolejnymi władcami, a możnymi oraz nasilające się konflikty religijne. W latach 534-35 kres państwu Wandalów położył rzymski wódz Belizariusz.

PAŃSTWO WIZYGOTÓW w POŁUDNIOWEJ FRANCJI (419-507) I HISZPANII (507-711)
Wizygoci otrzymali w Akwitanii (jej stolicą była Tolosa (Tuluza)) 2/3 ziemi jako nieopodatkowaną własność, której obronę przejęło wojsko i król, rządzący z cesarskiego nadania jako namiestnik. Szczyt potęgi Wizygotów przypada na panowanie Euryka (466-84), założyciela wizygockiego władztwa w Hiszpanii. Za jego rządów przeprowadzona została pierwsza germańska kodyfikacja prawa (Codex Euricianus, ok. 470), spisana po łacinie.

Następca Euryka, król Alaryk II (484-507), zginął w bitwie pod Vouillé z Frankami dowodzonymi przez Chlodwiga. Państwo wizygockie osłabiały walki pomiędzy królem a możnymi. W 551 r. wezwani przez jedno ze stronnictw Bizantyńczycy opanowali południe kraju.

Król Leowigild (568-86), który uczynił swą stolicą Toledo, wyparł Bizantyńczyków i podbił państwo Swebów (575). Jego następca, Rekkared I (586-601), przyjął katolicyzm. Synody w Toledo stały się jednocześnie zjazdami państwowymi, na których uchwalano nowe prawa. Król był zobowiązany do ich przestrzegania pod karą klątwy kościelnej. W 633 r. wprowadzono w państwie Wizygotów zasadę elekcyjności tronu. Król Recceswint (649-72) nakazał spisać prawa wspólne dla Gotów i Rzymian (Lex Visigothorum, ok. 654). W 711 r. nastąpił najazd arabski zza Cieśniny Gibraltarskiej. Arabowie pokonali Wizygotów dowodzonych przez króla Roderyka, rozbili ich królestwo i w ciągu dwóch lat podbili niemal cały Półwysep Iberyjski.

PAŃSTWO BURGUNDÓW (443-534)
Burgundowie, osiedleni przez Aecjusza nad Jeziorem Genewskim, rozszerzali swe państwo wzdłuż Rodanu i Saony. Przeżyło ono swój największy rozkwit za panowania Gundobada (ok. 480-516), który nakazał spisać prawo burgundzkie (Lex Burgundionum, 516). Po bezowocnych próbach w latach 523-24 Frankom udało się ostatecznie, po śmierci króla Teoderyka i zwycięstwie w bitwie pod Autun w 534 r. przeprowadzić podbój państwa Burgundów.

Państwo Ostrogotów (493-553)
Ostrogocki władca, pochodzący z królewskiego rodu Amalów, Teodoryk Wielki (493-526) odseparował Rzymian i Gotów, wprowadzając m.in. zakaz małżeństw mieszanych. Goci otrzymali 1/3 istniejących posiadłości ziemskich za swoją służbę w armii. Administracja cywilna i gospodarka pozostały jednak w rękach Rzymian. Również konflikty religijne nie pozwalały na porozumienie między Gotami - wyznawcami arianizmu i Rzymianami - katolikami.

Politycznym celem Teodoryka było zmontowanie, umocnionego małżeństwami dynastycznymi, germańskiego systemu przymierzy skierowanych przeciwko Bizancjum Niepowodzenie tej polityki (jej najzagorzalszym przeciwnikiem był król Franków Chlodwig), troska o następstwo tronu oraz napięcia między Gotami i Rzymianami rzuciły cień na schyłek jego panowania. Boecjusz, który w niewoli napisał traktat O pocieszeniu, jakie daje filozofia, został, wraz ze swym ojczymem Symmachem, stracony pod zarzutem organizowania w senacie opozycji przeciw Teodorykowi.

W latach 535-53 cesarz Justynian prowadził wojnę z Gotami. Jego wódz, Belizariusz, po zdobyciu Rawenny, wziął do niewoli króla Gotów Witigisa (536-40). Nowy władca Ostrogotów, Totila (542-52), zaczynając od Werony, odbił z rąk Bizantyńczyków Italię (poza Rawenną). Jego następca - Teja, umarł po kilkumiesięcznych rządach na Górze Mlecznej (Mons Lactarius).