Duchowy przełom
Odczuwalny u schyłku XV wieku w całej Europie przełom renesansowy, rozkwit humanizmu, widoczny był szczególnie w Kościele.
Wielkim reformatorom, mimo różnic między nimi, zależało przede wszystkim na zbawieniu duszy człowieka i dobru nauki chrześcijańskiej,
co wyrażało się w ostrym sprzeciwie wobec zeświecczenia, nieudolności, luksusu i nadużywania urzędów w Kościele.
Wiara stała się znów bardziej „osobista", ludzkich grzechów nie powinny odpuszczać pieniądze i daniny, a pierwotne posłanie Pisma Świętego
miało zostać oczyszczone ze wszystkich późniejszych doraźnych zmian. Według reformatorów, wprowadzone później rytuały, kulty, praktyki i dogmaty zaciemniały tylko sens pierwotnego posłannictwa. Wynikający z nauki wielkich reformatorów protestantyzm (z łac. protestare = publicznie wyznawać, świadczyć) apelował do jedynego autorytetu - Biblii, do wolności sumienia poszczególnych ludzi, do wewnętrznego nawrócenia i wiary, która nic dba o kult świętych, misteria i relikwie. Wystąpienie reformatorów spowodowane było jawnymi nadużyciami Kościoła i wzywało do powrotu do wzorców. Angielski reformator John Wiklef (ok. 1320 1384) już w połowie XIV wieku występował przeciwko finansowym roszczeniom kurii rzymskiej i żądał, aby Kościół powrócił
do „apostolskiego ubóstwa".
Praski teolog i kaznodzieja Jan Hus (ok. 1370-1415) krytykował zeświecczenie i chciwość Kościoła i objaśniał wiernym potrzebę wiary, za co wyrokiem
soboru w Konstancji - mimo obietnicy, że odejdzie wolny - został spalony jako heretyk. Ten sam los spotkał również występującego we Florencji przeciwko papieżowi Borgii i sprzedajnym rządom Medyceuszy mnicha dominikańskiego Girolamo Savonarolę (1452 - 1498), który swoje niewygodne nauki łączył z politycznym mesjanizmem. Dopiero wielkim reformatorom XVI wieku udało się osiągnąć trwały sukces.

Marcin Luter
Gdy Marcin Luter (1483-1546), mnich z zakonu augustianów w Erfurcie i od 1512 profesor nauk biblijnych w Wittenberdze, w roku 1517 opublikował 95 tez przeciwko rzymskiemu handlowi odpustami (zgodnie z legendą przybił je na drzwiach zamku w Wittenberdze), zapoczątkował tym samym ruch, który prześcignął jego zamiary, To, co papież Leon X w Rzymie pogardliwie nazwał „mnisimi zwadami", rozwinęło się wkrótce w szeroki ruch reformatorski, tym bardziej że Luter bronił, systematyzował i rozszerzał swoje tezy w różnych pismach. W 1520 roku spalił papieską bullę, grożącą mu ekskomuniką, czym przypieczętował zerwanie z Rzymem.
Zredukował kościelne sakramenty do dwóch, chrztu i uczty pańskiej, przejawiał głęboką i wewnętrzną ufność w laskę Boga i silną świadomość grzeszności człowieka. Z biegiem lat Luter stawał się coraz bardziej niecierpliwy i agresywny; papiestwo wydawało mu się w końcu rządami antychrystów.
Jego porywające i często dosadne mowy wzywały do czynnej reformy Kościoła, Wkrótce Lutra poparli różni niemieccy książęta i
wzięli go pod swoją opiekę, szczególnie arcyksiążę saski i graf heski. Pod ich ochroną Luter w 1521 roku mógł się spokojnie pojawić na zjeździe w Wormacji przed cesarzem i wysłannikami Rzymu.
Próba pojednania nie powiodła się, Luter obstawał przy swoich tezach. W następnych latach konflikt przybrał na sile; na zjeździe w Augsburgu w 1530 roku zwolennicy Lutra (on sam był nieobecny) zradykalizowali jego tezy i rozpoczęli proces podziału wiary w Niemczech. Wznawiane co pewien czas rozmowy o religii przynosiły pojednanie w równie niewielkim stopniu, jak  wojna (1546/47) pomiędzy katolicką armią cesarza H protestanckimi książętami niemieckimi.
W augsburskim pokoju religijnym z 1555 roku wynegocjowano chwiejną równowagę między katolikami i protestantami w państwie. Kruchość tej umowy szczególnie wyraźnie ujawniła wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Luteranizm odnosił wielkie sukcesy na północy turopy. W Szwecji król Gustaw I Waza w 1527 roku wprowadził reformację według zasad Lutra, w 1536 roku w jego ślady poszedł król Christian III w Danii, Norwegii i Szlezwiku-Holsztynie.

Ulrich Zwingli
Ulrich Zwingli (1484-1531) był od 1519 roku duszpasterzem w katedrze w Zurychu. Jego krytyka papiestwa miała wiele wspólnego z poglądami Lutra,
był jednak bardziej związany  z humanizmem i spirytualizmem, co czyni jego naukę bliższą nauce baptystów. Od 1523/24 roku Zwingli wygłaszał kazania
w duchu reformatorskim, wprowadził luterańską ucztę pańską i opowiedział się wraz ze swoimi wyznawcami za powtórnym chrztem (dorosłych), przeciwko czemu występowała rada miasta i katolickie władze Zurychu. Szwajcarskie kantony podzieliły się wewnętrznie za sprawą reformy Zwinglego,
który w 1529 roku wystąpił zarówno przeciwko katolickiej interpretacji przemiany chleba i wina w ciało Chrystusa (transsubstancjacji), jak 11 przeciwko luterańskiej nauce o rzeczywistej obecności Pana w Wieczerzy (realnej obecności).
Dla Zwinglego Wieczerza Pańska była tylko symbolem upamiętniającym Ostatnią Wieczerzę. Następnie Zwingli jak później Kalwin - występował przeciwko odszczepieńcom wśród własnych wyznawców. W październiku 1531 roku zginął w bitwie pod Kappel w walce ze sprzymierzonymi katolikami.

   Noc świętego Bartłomieja - Francois Dubois, koniec XVI wieku, Lozanna. Musee Des Beaux Arts

Jan Kalwin
Ban Kalwin (Jean Calvin, 1509-1564) był najmłodszym i pod wieloma względami najbardziej radykalnym, a w swoim działaniu najskuteczniejszym z wielkich reformatorów. Pochodził z rodziny duchownych, która żyła w napiętych stosunkach z Kościołem, otrzymał wykształcenie we Francji,
później jednak musiał uciekać do Bazylei, gdzie zetknął się z reformacją. W 1536 roku został miejskim duszpasterzem w Genewie i już w 1537 roku zaprojektował reformatorski porządek gminy, którego chciał rygorystycznie przestrzegać.
Zmuszony do ucieczki, w 1541 roku triumfalnie wrócił do Genewy i podniósł tam porządek swojego Kościoła do rangi ustawy.
Kalwin wraz ze zwolennikami zbudował w Genewie ściśle zorganizowane „królestwo Boże" i w 1559 roku stworzył wyższą szkołę teologiczną, z której nauczał na całą Europę. Był nietolerancyjny i rygorystyczny; aby utrzymać porządek własnej gminy, nie cofał się przed banicją i paleniem na stosie swoich oponentów. W wizjonerskim poczuciu misji bronił „mordu na tyranach", skierowanego przeciwko niesprawiedliwej i niechrześcijańskiej zwierzchności (prawo do oporu) i zradykalizował naukę dotychczasowych reformatorów. Kalwin głosił powołanie przez Boga w wierze w Niego.
Dobre po chrześcijańsku i pełne sukcesów życic ziemskie było dla niego oznaką łaski Boga. Z naciskiem wierzył w „podwójną predestynację", a zatem w absolutne przeznaczenie jednych ludzi do błogosławieństwa, innych do wiecznego potępienia. Jego surowość i powaga odcisnęły piętno na całej nauce kalwinizmu. Wyobrażenia Kalwina o życiu, które podoba się Bogu, określają w dużej mierze protestancki etos pracy i poglądy nowożytnej Europy z jej
postawą „świeckiej ascezy" (Max Weber). Nowa nauka - mimo krwawych prześladowań -odnotowała sukcesy przede wszystkim we Francji, gdzie kalwińscy hugenoci („sprzysiężeni") wkrótce stali się znaczącą siłą, do której przyłączyła się również część szlachty. Posiadali oni w osobie admirała Coligny
zręcznego przywódcę, dopóki nie doszło do masakry w noc św. Bartłomieja w 1572 roku.
Francja pozostała katolicka, ale hugenota król Henryk IV zapewnił protestantom edyktem nantejskim (1598) wolność religijną: edykt tolerancji został w 1685 roku zawieszony przez Ludwika XIV, a hugenotów wypędzono z Francji.

Duże sukcesy odnotował kalwinizm także w Holandii, gdzie stal się intelektualnym motorem niderlandzkiej walki o niepodległość przeciwko hiszpańskiej zwierzchności. W 1571 roku kalwinizm został w północnej Holandii uznany za religię państwową i stamtąd dotarł także do Nadrenii, Niektóre niemieckie arcyksięstwa, takie jak Palatynat i Brandenburgia z Prusami, stały się -przynajmniej na jakiś czas - kalwińskie.
W Szkocji John Knox (1513-1572) przeprowadził według zasad kalwinizmu reformację, która objęła swoim zasięgiem również Anglię,
Dzięki morskiej potędze Wielkiej Brytanii i Holandii idee kalwinizmu dotarły tak/e do kolonii i Nowego Świata.
Inne ruchy reformatorskie W okresie reformacji również angielski król Henryk VIII (1509-154/) po sporach, które zaogniło nieprzyznanie mu przez papieża zezwolenia na rozwód, ogłosił niezależność od Rzymu. W 1534 roku, po rozwiązaniu klasztorów, założył on anglikański Kościół państwowy pod zwierzchnictwem królewskim, który w wielu kwestiach przyjął pozycję pośrednią między Kościołem katolickim a protestanckim (anglikanizm).
W 1539 roku król kazał ogłosić sześć zreformowanych artykułów wiary, które zawierały m.in. negację katolickiej nauki o transsubstancjancji.
W roku 1553 ustalono 42 artykuły wiaty, a w 1559 roku „akt supremacji i ujednolicenia". W okresie panowania Edwarda VI (1547 1553) i po przejściowej
próbie ponownej katolicyzacji, ostatecznie za czasów Elżbiety I (1558 1603) dokonała się definitywna protestantyzacja Anglii.
Do nurtu reformacji należało również wiele radykalnych nurtów, z których wszystkie były zwalczane i w efekcie zostały pokonane zarówno przez stronę katolicką, jak i umiarkowanie protestancką. Od około 1520 roku wybuchały przede wszystkim w południowo zachodnich Niemczech powstania chłopskie, do których po części przyłączało się rycerstwo. Przywódcę swego silnie nacechowanego religijnie i mesjańsko protestu, oprócz tzw. „fanatyków" albo „wizjonerów", znalazły od 1521 roku w osobie rewolucyjnego kaznodziei z Zwickau, Tomasza Muntzera (1489/90-1525),
który w 1524 rokuj próbował w Muhlhausen założyć chiliastyczno | „królestwo Boże" i opowiadał się za usunięciem siłą niechrześcijańskiej zwierzchności książąt. I Po początkowych sukcesach wojska chłopskie w zostały w 1525 roku pokonane i rozbite w bitwie pod Frankenhausen, Muntzer zaś w okrutny sposób stracony. Wolnościowe dążenia chłopów krwawo stłumiono, do czego wzywał władze przede wszystkim Marcin Luter. Pod wpływem działającego w Amsterdamie i Strasburgu wizjonera i baptysty Melchiora Hofmanna (przed 1500-1543, zmarł w więzieniu) oraz kapłana z Munster Bernharda Rothmanna
(ok. 1495-1535) baptyści, po wypędzeniu w 1534/35 roku biskupa z Munster, stworzyli nowe „królestwo Syjonu", do którego przyłączyła się też część reformatorsko nastawionego mieszczaństwa. Holenderski przywódca baptysłów Jan Matthys (zginął w 1534), a po nim wizjoner Johann Bockelson z Lejdy
byli duchowymi przywódcami państwa baptystów i zbudowali rygorystycznymi metodami i przemocą „królestwo Boże" na ziemi. Próba ta została w 1535 roku krwawo stłumiona, a jej przywódcy skazani na tortury i śmierć; ich ciała powieszono dla przestrogi w żelaznych klatkach na kościele św. Lamberta.
Pozostali zwolennicy baptystów jako menonici zbiegli do Holandii.

Katolicka kontrreformacja
W łonie katolickim sukcesy reformacji w połowie XVI wieku zapoczątkowały wewnątrzkościelny ruch reformatorski, znany pod nazwą kontrreformacji.
Punktem wyjścia dla lego ruchu był obradujący w latach 1545-1563, z przerwami, sobór trydencki, który zlikwidował szereg kościelnych nadużyć i nadał Kościołowi katolickiemu odnowioną postać. Kształt sakramentów, celibat kapłanów, reguły zakonów i misji oraz „katechizm rzymski" (1566) zostały zdefiniowane na nowo, a kościelne duszpasterstwo zyskało do dziś obowiązujące zasady. Molorem kontrreformacji był założony w 1540 roku przez Ignacego Loyolę zakon jezuitów, któremu powierzono obowiązek dbania o katolickie uniwersytety i szkoły oraz działalność misyjną. W trakcie ściśle zorganizowanej kontrreformacji dochodziło jednak do prześladowania kacerzy, krępowania poglądów wiernych, okrutnych działań inkwizycji i polowań na czarownice.
Zabobony, oznaka duchowej niepewności, szerzyły się w Europie Środkowej w pierwszej połowie XVII wieku, a nieco później nawet w protestancko
nastawionej Ameryce Północnej. Prowadziło to, podobnie jak pyszny triumf Kościoła w okresie baroku, do krytyki religii w epoce rozpoczynającego się Oświecenia.

Chrześcijaństwo od Oświecenia do czasów Obecnych.

Oświecenie i krytyka religii.
Żadna inna religia nie święciła triumfu porównywalnego z chrześcijaństwem, żadnej też zachodnie Oświecenie i krytyka religii nie stawiała tak dalece pod znakiem zapytania. Protestanckie chrześcijaństwo było przywiązane do zasady rządzącego („cuius regio, eius religio" - „czyj kraj, tego religia") i tym samym
w najwyższym stopniu zależne od władzy politycznej. Dlatego na przykład księstwo Palatynatu w ciągu 75 lat (pomiędzy 1500 a 1583) sześć razy zmieniało państwowe wyznanie, wraz z każdym nowym arcyksięciem. Również w Kościele katolickim państwowy absolutyzm i zasada narodowej suwerenności prowadziły do prób „nacjonalizacji" religii i podporządkowania jej aktualnej władzy państwowej.
Świadczą o tym XVIII-wieczne ruchy gallikanizmu, jansenizmu i episkopalizmu we Francji i Niemczech.
Nowy duch Oświecenia uczył przede wszystkim „religii naturalnej" lub „naturalnego chrześcijaństwa" jako wewnętrznej, podyktowanej rozumem zasady moralnej w człowieku. Nie uznawał ponadnaturalnego objawienia, wiary w życie pozagrobowe i kościelnej instytucjonalizacji. Za tymi zasadami opowiadali się tak wielcy filozofowie, jak John Locke w Anglii, Leibniz, Thomasius i Wolff oraz Immanuel Kant w Niemczech. Za sprawą Jeana-Jacques'a Rousseau filozofia oświecenia wywarła silny wpływ na rewolucję francuską.
„Oświecony absolutyzm" Fryderyka Wielkiego w Prusach czy Józefa II w Austrii odznaczał się daleko idącą obojętnością wyznaniową i radykalnie ingerował w sprawy kościelne, ograni czając ceremonialność i podporządkowując religię zasadom państwowego rozsądku i dobrobytu. Władza Kościoła katolickiego
została znacznie ograniczona, szczególnie przez austriacki "józefinizm": cesarz Józef II (17C5-90) autorytarnie obsadzał biskupstwa swoimi zwolennikami i rozwiązał zakonne szkoły, powołując świeckie instytucje wychowawcze. Rewolucja we Francji (1789-1794) radykalnie zwróciła się przeciwko dawnym przywilejom sta nu duchownego, którego przedstawiciele od 1790 roku musieli składać przysięgę na wierność konstytucji obywatelskiej albo emigrować.
Dobra kościelne zostały zracjonalizowane, a religia ograniczona do rozwoju „szlachetnych pobudek w człowieku". Szczególnie Maksymilian Robespierre forsował „kult rozumu" i wiarę w kierowaną rozsądkiem „najwyższą istotę" (na wzór Rousseau). Po rewolucji przede wszystkim Napoleon Bonaparte podporządkował Kościół cywilnemu wymiarowi sprawiedliwości i spowodował rozdział państwa od Kościoła - między innymi poprzez internowanie papieża
i jego kardynałów.
Daleko idąca sekularyzacja (w Niemczech w 1803 roku, zgodnie z postanowieniem Stanów Rzeszy, nastąpiła likwidacja świeckiej władzy Kościoła) całkowicie zmieniła religijne stosunki w Europie na początku XIX wieku. Kościół, a w końcu i religia chrześcijańska, bez powrotnie utraciły swój duchowy i intelektualny monopol; suwerenność (również intelektualna) państw narodowych zwyciężyła kościelne pretensje do uniwersalizmu.
Oprócz ograniczenia zewnętrznej i politycznej władzy, w wyniku Oświecenia chrześcijaństwo doświadczyło, szczególnie w XIX wieku, radykalnej krytyki religii, która wstrząsnęła nie tylko Kościołem, ale też podstawami chrześcijańskiej wiary. „Duchowa sekularyzacja" i przybierające na sile „odczarowywanie świata"
w wyniku gwałtownego rozwoju nauk przyrodniczych, techniki i ekonomii coraz częściej uznawało tradycyjne chrześcijaństwo za ograniczenie intelektualnej wolności i postępu nauk eksperymentalnych. Przede wszystkim różne kierunki naukowego materializmu, które chciały wyzwolić człowieka z jego tradycyjnych i religijnych ograniczeń, stworzyć swobodę osiągnięć naukowo technicznych, zwracały się przeciwko zrębom chrześcijańskiego światopoglądu. August Comte (1798-1857), twórca naukowego pozytywizmu, przyjął założenie „prawa trzech etapów" ludzkiego myślenia, zgodnie z którym postęp intelektualny dokonuje się od światopoglądu teologiczno-religijnego, poprzez filozoficzny, do pozytywistycznego (empirycznego), który w końcu całkowicie neguje istnienie religii, Biologizm i nauka o ewolucji Karola Darwina (1809-1882) oraz jego następców wstrząsnęły wiarą w biblijną historię stworzenia i podobieństwo człowieka do Boga

Ludwig Feuerbach (1804-1872) w swoich dążeniach do radykalnego antropocentryzmu podjął szeroką krytykę religii, w szczególności chrześcijaństwa, w której przedstawiał religię jako oddalenie się człowieka od samego siebie (teza projekcji), przeszkodę w ludzkim dążeniu do doskonalenia się. Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820 1895) przenieśli krytykę Feuerbacha na podstawy ekonomiczne i społeczno-polityczne. Religia z jej nauką o życiu pozagrobowym hamowała polityczną walkę człowieka o poprawę swoich społecznych i materialnych warunków życia („religia jako opium dla ludu"). Szczególnie agresywna i wytrwała była krytyka chrześcijaństwa praktykowana przez Fryderyka Nietzschego (1844-1900), który rozwijając sceptycyzm Artura Schopenhauera w stosunku do chrześcijaństwa, zarzucał tej religii stworzenie „moralności niewolników", promowanie słabości i przeciętności w przeciwieństwie do swobodnego rozwoju silnych i twórczych jednostek. Z podobnych przesłanek filozoficznych wyrosła też podjęła przez Ryszarda Wagnera (1813-1883) próba ożywienia germańskiego neopogaństwa w sztuce. Soren Kierkegaard (1813-1855), wewnętrzny odnowiciel protestanckiego chrześcijaństwa, swoim podkreślaniem osamotnienia jednostki i jej postępowania oraz krytyką czysto zewnętrznych form chrześcijaństwa kościelnego zapoczątkował krytycznie nastawiony do religii kierunek filozoficzny: „filozofię egzystencji" (egzystencjalizm). Szczególny wpływ, który rozwinął się stopniowo dopiero później, miała na stosunek do religii nauka Zygmunta Freuda (1856-1939): w dążeniu do objaśnienia człowiekowi pewnych wewnętrznych zahamowań psychoanaliza badała religijne obrazy „super-ego" (sumienia) jako prowokujące chorobę wyobrażenia moralne, które można odnieść np. do groźnych i budzących lęk wy obrażeń ojca.

Kościoły w XIX i XX wieku
Chrześcijańskie Kościoły, które po kongresie wiedeńskim w 1815 roku próbowały odtworzyć swoje dawne struktury w zmienionych warunkach, stanęły początkowo bezradnie wobec wyzwań XIX wieku - rewolucyjnych osiągnięć techniki i nauk przyrodniczych, świeckiej wiary w postęp, ruchów demokratycznych, liberalizmu, a następnie socjalizmu.
Kościoły protestanckie prowadziły w XIX wieku dyskusję o konserwatywnym albo liberalnym chrześcijaństwie, przy czym teologia liberalna poszukiwała punktów stycznych z naukowym racjonalizmem, co było widoczne szczególnie po 1848 roku.
Znaczącą duchowo postacią był Fryderyk Schleiermacher (1768-1834), wybitny odnowiciel protestanckiej teologii. Konserwatywny protestantyzm, zwłaszcza w Prusach, a tym samym po 1871 roku w całym państwie niemieckim, był podporą Kościoła państwowego w okresie późnego absolutyzmu. Prusy wymusiły w 1817 roku połączenie się Kościołów protestanckich w jedną unię („Kościół ewangelicko-chrześcijański"); za ich przykładem poszła większość innych niemieckich księstw. W tym samym czasie co Kościół katolicki, w drugiej połowie XIX wieku, również protestantyzm zaczął się zajmować problemami społecznymi. Znacznie bardziej skomplikowane okazały się stosunki w Kościele katolickim. Po 1815 roku tron papieski stał się ostoją reakcyjnych tendencji, szczególnie w okresach pontyfikatów papieży: Leona XII (1823-1829), Grzegorza XVI (1831-1846) i Piusa IX (1846-1878). Rzym, począwszy od lat trzydziestych XIX wieku, zwalczał teologów i profesorów uniwersyteckich o otwartych umysłach we wszystkich krajach europejskich. Upór Rzymu w kwestii regulacji prawa o małżeństwach mieszanych sprowokował „koloński spór o małżeństwa mieszane" (1837-1841), który mocno zaciążył na stosunkach kościelnych w Niemczech i wszystkich innych krajach, gdzie wyznawano różne religie. Bezkompromisowo wprowadzany centralizm Rzymu, który w „sylabusie" z 1864 roku wymienił 80 „pomyłek współczesności", zaliczając do nich głównie liberalizm i demokrację, stworzenie groźnego papieskiego indeksu ksiąg (lista książek zakazanych katolikom), a przede wszystkim sporny dogmat o „nieomylności papieża" z 1870 roku, uwikłały narodowe Kościoły katolickie w poważne konflikty.
Walka o szkolnictwo i kulturę została przegrana w Belgii i Francji, poza tym stosunek papiestwa do Francji był mocno obciążony faktem, że Kościół katolicki po 1871 roku długo nic mógł się przemóc, by uznać republikę. Wiele współczesnych nurtów, bez prób różnicowania, oceniano jako amerykanizmy, co nie poprawiało i tak sceptycznie ocenianego położenia Kościoła katolickiego w Stanach Zjednoczonych. We Włoszech stosunki pomiędzy papieżem, a władzą świecką przerodziły się w otwartą wrogość po zjednoczeniu Włoch przez Garibaldiego. Doprowadziło to w 1870 roku do anektowania Państwa Kościelnego.
Papież nazwał siebie „więźniem Watykanu", We wszystkich krajach katolickich (Włochy, Hiszpania, Portugalia) demokratyczne i liberalne ruchy nosiły wyraźnie antyklerykalne cechy.
W państwie niemieckim Bismarck, który chciał osiągnąć daleko idące „odpolitycznienie" Kościoła katolickiego, podporządkowaniem wszystkich szkół państwowemu nadzorowi w 1871 roku rozpoczął tzw. „walkę o kulturę". Wielu katolickich biskupów uwięziono albo zmuszono do emigracji, liczne biskupstwa całymi latami pozostawały nie obsadzone. Dopiero za pontyfikatu mądrego papieża Leona XIII (1878-1903) w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku stosunki w Niemczech, Francji i Włoszech powoli się unormowały. Za pontyfikatu Leona XIII (encyklika Rerum no varum, 1891) Kościół katolicki zaczął przesuwać naukę społeczną w kierunku klas uciśnionych. W okresie pontyfikatu jego następcy Piusa X (1903-1914) walka z nowoczesnością uzyskała nowy wymiar poprzez „sprzysiężenie antymodernistyczne" z 1910 roku, zgodnie z którym wszyscy duchowni katoliccy musieli przyrzec odrzucenie wszelkich nowoczesnych tendencji. Duch podejrzliwego antymodernizmu przeważał w zasadzie aż do końca pontyfikatu Piusa XII (1939-1958).
Rosyjski Kościół prawosławny po rewolucji bolszewickiej 1917 roku przeżywał fazę ciężkich i krwawych prześladowań, Dzięki nawiązaniu do tradycyjnej filozofii związku Kościoła z państwem w dużej mierze udało się radzieckiemu przywództwu stopniowo podporządkować Kościół i skłonić go do współpracy z państwem. Mimo to socjalizm w rozumieniu bolszewickim czy stalinowskim pozostał ruchem antyreligijnym i antykościelnym, na czym ucierpiały po 1945 roku również zachodnie kościoły wschodniej Europy (w Polsce, Czechosłowacji, na Węgrzech, w Rumunii, Bułgarii, Jugosławii). Faza prześladowania (szczególnie silna pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych) zmieniła się w politykę społecznego ochłodzenia albo włączania w nurt państwowego socjalizmu.

Drugi sobór watykański
Pierwszy sobór watykański (1869/70) potwierdził zwierzchnictwo jurysdykcyjne biskupów rzymskich nad Kościołem po wschodnim i dogmat o nieomylności papieża. Był to kulminacyjny punkt zamykający antyliberalny katolicki konserwatyzm. W obliczu następujących szybko po sobie zdarzeń XX wieku (wojny światowe, dyktatury nacjonalistyczne, rewolucja październikowa, konfrontacja Wschodu z Zachodem, koniec epoki kolonializmu) kuria 7achowala się dość bezradnie. Dopiero za pontyfikatu Jana XXIII (1958-1963) i Pawia VI (1963-19/8) Kościół zaczął się dostosowywać do warunków zmienionego świata (aggior-namento). Obejmujące cały Kościół dążenia do modernizacji znalazły wyraz podczas drugiego soboru watykańskiego (1962-1965). który oprócz licznych reform (reforma liturgii, większe znaczenie laikatu i in.) rozpoczął żywy dialog z teologiczno-społecznymi projektami „młodych Kościołów" Afryki, Azji, a szczególnie Ameryki Łacińskiej. Ruchy te skonfrontowały prymat kościelnej nauki z wymogami „praktycznego chrześcijaństwa".

              Tor_pan